İlgili İçerikler
Kalıtım konusu 8. Sınıf 2. Ünitenin ikinci konusudur.
F.8.2.2. Kalıtım
Önerilen Süre: 10 ders saati
Konu / Kavramlar: Gen, genotip, fenotip, saf döl, melez döl, baskın, çekinik, çaprazlama, cinsiyet, akraba evlilikleri
F.8.2.2.1. Kalıtım ile ilgili kavramları tanımlar.
F.8.2.2.2. Tek karakter çaprazlamaları ile ilgili problemler çözerek sonuçlar hakkında yorum yapar.
F.8.2.2.3. Akraba evliliklerinin genetik sonuçlarını tartışır.
Kalıtım
Kalıtsal özelliklerin nesilden nesle nasıl aktarıldığını araştıran bilim dalına kalıtım (genetik) denir.
Kalıtımla İlgili Kavramlar
Gen
- Kromozom üzerinde bulunan ve kalıtsal karakterleri taşıyan birimlerdir.
Baskın Gen ( Dominant )
- Özelliğini her zaman gösteren gendir.
- Baskın gen büyük harfle gösterilir. (A, B, S, K gibi)
Çekinik Gen ( Resesif )
- Baskın gen olmadığı zaman etkisini gösteren gendir.
- Çekinik gen küçük harfle gösterilir. (a, b, s, k gibi)
Alel Gen
- Biri anneden diğeri babadan gelen gen çiftine alel gen denir.
Genotip
- Gen yapısına genotip denir.
- Bireyin sahip olduğu genlerin toplamıdır. Genotip, homozigot (Saf, arı) veya heterozigot (melez) olabilir.
Fenotip
- Canlının dış görünüşüdür.
- Gen yapısının dışa yansımasıdır.
- Dış görünüşte gen yapısı ile birlikte çevrenin de etkisi vardır.
- Fenotip = Genotip + Çevre
Saf döl (Homozigot veya Arı döl)
- Alel genlerin birbirinin aynı olmasıdır. (AA, aa)
Melez döl (Heterozigot)
- Alel genlerin farklı olmasıdır. (Aa)
- Homozigot baskın veya çekinik olabilir.(AA,aa)
- Heterozigot sadece baskın olabilir.(Aa)
- Baskın bir gen homozigot(AA) ya da heterozigot(Aa) durumda olduğunda fenotipte etkisini gösterir.
- Çekinik bir gen ise sadece homozigot(aa) durumdayken taşıdığı özelliği fenotipte gösterir.
- Heterozigot ( melez ) genotipe sahip bir bireyde her zaman baskın gen başa yazılır. ( Aa , Bb, Cc , Dd)
F1 Dölü
- 1.Kuşak çaprazlamasına F1 dölü denir. Yani bir anne babadan doğacak ilk yavrulara denir.
F2 Dölü
- F1 dölünün çaprazlanması sonucu oluşan bireylerin kendi aralarında çaprazlanması sonucu oluşan 2.kuşaktır. Yani F1 dölündeki karakterlerden doğacak yavrulara denir.
Bir karakterin gösterilirken genlerin yan yana yazılması gerekir.
AA Baskın özellik görülür. Aa Baskın özellik görülür. aa Çekinik özellik görülür.
Gregor Mendel
Kalıtımla ilgili çalışmaların başlangıcı Mendel ile başlamıştır.
Kalıtım biliminin kurucusu Mendel’dir. Mendel’in çalışmalarında bezelye bitkisini kullanmıştır.
Mendel’in Bezelye Bitkisini Seçmesinin Sebepleri
Bezelyenin kolay yetiştirilmesi.
Bir mevsimde birkaç döl (ürün) elde edilmesi
Karakter çeşidinin fazla olması.
Tozlaşmanın kontrol altında tutulması
Kapalı çiçek yapısına sahip olması.
Bezelyenin yalnızca kendi arasında tozlaşması
Bezelyedeki Karakterler
Tohum şekli
Yuvarlak tohum, buruşuk tohuma baskındır.
Tohum rengi
Sarı tohum, yeşil tohuma baskındır.
Gövde Uzunluğu
Uzun gövde, kısa gövdeye baskındır.
Çiçek Rengi
Mor çiçek, beyaz çiçeğe baskındır.
Karakter Çaprazlamaları
Eşeyli üreyen canlılarda karakterlerin nesilden nesile aktarılmasının gösterilmesine çaprazlama denir. Çaprazlamada anne ve babadan gelen karakterler birbiri üzerine dağıtılır. Oluşan yavruların genotip ve fenotipleri bulunmaya çalışılır.
Karakter çaprazlaması
1.Yöntem
Karakterler yazılır ve karakterlerden çizgiler çizilerek oluşacak eşleştirilir.
1. karakter ile 1. karakter
1. karakter ile 2. karakter
2. karakter ile 1. karakter
2. karakter ile 2. karakter çaprazlanır.
2.Yöntem ( Punnett Karesi )
Çaprazlamalarda ikinci bir yöntem olarak kutular kullanılabilir. Dişi ve erkeğin karakterleri satır ve sütuna ayrı ayrı yazılır. Kesiştiği kutulara da iki karakter beraber yazılır.
Not: Çaprazlamada elde edilen sonuçlar ihtimali verir, kesinlik belirtmez.
% 100 kesin ortaya çıkar, % 0 imkansızdır, % 50 yarı yarıya olabilir veya olmayabilir.
Çaprazlama Örnekleri
Soru 1:
Saf döl sarı bezelye ile, saf döl yeşil bezelyenin çaprazlaması sonucu oluşacak bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz?
Saf Döl Sarı -> AA ( Sarı yeşile baskındır )
Saf Döl Yeşil -> aa
AA x aa
Aa Aa Aa Aa ( F1 Dölü )
Genotip: %100 Melez (Heterozigot)
Fenotip: %100 Sarı
Farklı özellikteki iki arı dölün çaprazlaması sonucu oluşan bezelyeler %100 melez ve %100 sarıdır.
Not: F1 dölü çaprazlamasında oluşan bireyler baskın karakterin özelliğini göstermektedir.
Çekinik karakter gizli kalmıştır.
Soru 2:
Melez sarı iki bezelyenin çaprazlaması sonucu oluşacak bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz?
Melez Sarı -> Aa
Aa x Aa
AA Aa Aa aa ( F1 Dölü )
Genotip: %50 Melez (Heterozigot), %50 Arı döl (Homozigot)
Fenotip: %75 Sarı, %25 Yeşil
Melez bireylerin çaprazlaması sonucu çekinik karakterler ortaya çıkabilir.
%25 ihtimalle çekinik karakter ortaya çıkabilir.
Not: Çekinik özelliğin görülebilmesi için anneden ve babadan çekinik geni alması gerekir.
Soru 3:
Saf döl yeşil tohumlu bezelye ile melez sarı tohumlu bezelyenin çaprazlamasını yapınız?
Saf Döl Yeşil -> aa
Melez Sarı -> Aa
aa x Aa
Aa aa Aa aa
Genotip: % 50 Melez (Heterozigot), % 50 Saf döl (Homozigot)
Fenotip: % 50 sarı, % 50 yeşil
İnsanda Cinsiyet Belirlenmesi
• Sağlıklı bir insan hücresinde 46 kromozom bulunur.
• 44 tanesi vücut kromozomu, 2 tanesi eşey kromozomudur.
Dişi= 44+XX
Erkek= 44+XY
• Dişilerde 2 tane X kromozomu vardır.
• Erkeklerde 1 tane X, 1 tane Y kromozomu bulunur.
• Yavruların dişi olma ihtimali %50 XX
• Yavruların erkek olma ihtimali %50 XY
Not: İnsanlarda doğacak olan çocuğun cinsiyetini babadan gelen sperm belirler. Babadan X kromozomu taşıyan sperm geldiğinde kız, Y kromozomu geldiğinde erkek çocuk dünyaya gelir.
Not: Bir insanın kaç tane kızı veya oğlu olursa olsun bir sonraki çocuğun erkek veya kız olma ihtimali yine %50 dir. 5 tane kız çocuğu olan bir insanın 6. çocuğunun erkek veya kız olma ihtimali %50 dir, bu oran değişmez.
Kalıtsal Hastalıklar
- Genlerde taşınan ve dölden döle aktarılabilen hastalıklara kalıtsal hastalıklar denir.
- Hastalık geni taşımaları rağmen bazı insanlar hasta olmayabilir. Hem sağlam hem hastalık genine sahip olan bu bireylere taşıyıcı denir.
AA -> Sağlıklı Birey
Aa -> Taşıyıcı Birey
aa -> Hasta Birey
1. Hemofili hastalığı
- Kanın pıhtılaşmamasıdır.
- Cinsiyet kromozomu olan X kromozomunda bulunur.
2. Orak Hücreli Anemi
- Kişinin alyuvarları orak şekline benzer, yeteri kadar oksijen taşıyamaz.
- Vücut kromozomunda çekinik olarak bulunur.
3. Renk Körlüğü
- Kırmızı ve yeşil renklerin ayırt edilememesidir. Cinsiyet kromozomu olan X kromozomunda bulunur.
4. Down Sendromu
- Vücut kromozomlarından birinin fazla olması sonucu oluşur.
- Kesin nedeni belli değildir.
Not: Balık pulluluk, kulak içi kıllığı, yapışık kulak, yapışık parmaklılık Y kromozomunda bulunan kalıtsal hastalıklardır. Bunlar sadece erkeklerde görülür.
D-) Akraba Evliliği
- Aralarında kan bağı olan kişiler akrabadır. Akraba evliliği sonucu doğacak çocukların kalıtsal hastalıklara sahip olma ihtimali yüksektir.
- Akraba olanlar genetik olarak birbirlerine benzediklerinden dolayı içlerinden birinin taşıyıcı olması diğer akrabaların da taşıyıcı olmasına sebep olabilir. Taşıyıcı bireylerin doğacak çocuklarının da hasta olma ihtimali %25 dir.
- Bu ihtimal akraba olmayan biriyle de görülebilir. Ancak akraba olan birinin genetik yapısı benzer olduğundan dışardan birine göre taşıyıcı olma ihtimali daha yüksektir.
- Akrabalık derecesi arttıkça hastalığın ortaya çıkma ihtimali de o derece artar.
